Sabit bin Kurra Kimdir? Eserleri ve Bilime Katkıları

Sabit bin Kurra, yaşadığı döneminin en büyük matematikçilerinden biri olarak kabul edilmektedir. Tıpkı ünlü astronom Battani gibi günümüz Urfa ilinin sınırları içinde bulunan Harran’da dünyaya gelmiştir. Doğum yılı 826 ya da 836 olarak verilmekle birlikte, ünlü İslam filozofu Kindi ile aynı dönemde yaşamış olan Sabit bin Kurra, Sabii dinine mensup bir ilim insanıydı.

Sabii dinine mensup insanlar, genellikle yıldızlara tapardı. Hal böyle olunca da gökyüzü ve yıldızların incelenmesi bilimi olan astronomi ile bir alakaları olmaması imkansızdı. Yıldızlara tapmak, Sabii inanışına sahip insanların astronomik gözlemler ve çalışmalar yapması adına güçlü bir motivasyon sağlıyordu. Böylelikle tarihte birçok ünlü Sabii astronom ve matematikçi ortaya çıkmıştı.

Dokusunda güçlü Antik Yunan bağlantıları olan bu din, çok uzun zamandır Yunan kültürüne uyum sağladığını söyleyebiliriz. Her ne kadar Müslümanların fethinden sonra Arapça konuşmaya başlasalar da Sabiiler’in Yunanca konuşması yaygın görülen bir durumdu. Bunun yanında bu bölgede konuşulan bir dil daha vardı: Süryanice. İşte Sabit bin Kurra’nın ana dili de Süryanice’ydi. Fakat o hem Yunanca hem de Arapça biliyordu. Bu özelliği sayesinde Sabit bin Kurra, Bağdat’taki tercüme faaliyetlerine dahil olma fırsatına sahip olacaktı.

Görsel: Harran’daki evlere bir örnek.

Sabit bin Kurra’nın Hayatı

Sabit bin Kurra varlıklı bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelir. Yaşamının ilk dönemlerinde kuyumculuk mesleğiyle meşgul olan Sabit bin Kurra, yabancı paraları birbirine çevirerek değerlerini hızlı bir şekilde hesaplayabiliyordu. O dönemde Harran’ı ziyaret eden Musa kardeşlerden olan Muhammed bin Musa bin Şakir, Sabit’in paraları çevirmek konusundaki matematik becerisi ve dil bilgisinden çok etkilenir. Böylece onu, matematik alanında eğitim alması için Bağdat’a götürmeye ikna eder. Kuyumculuk yaparak belli bir maddiyat kazandıktan sonra Bağdat’a giden Sabit Bin Kurra, orada astronomi, matematik, tıp, felsefe ve astroloji gibi alanlarda eğitim görür.

Bir süre Bağdat’ta kalan Sabit bin Kurra, Harran’a sonradan geri döner. Fakat yerli Harran halkı belli bir zaman geçtikten sonra Sabit’in felsefi görüşlerine tepki göstermeye başlamıştır. Böylece Sabit bin Kurra, düşüncelerinden dolayı yargılanmak üzere yerel bir din mahkemesine çıkar ve orada felsefi görüşlerini terk edeceği sözü verir. Düşüncelerini ifade edecek özgür bir ortamın olmayışı dolayısıyla Harran’da yaşamaya devam edemeyeceğini anlayan Sabit bin Kurra, böylece Harran’ı terk eder.

Tekrardan Bağdat’a geri dönen Kurra, dönemin Abbasi Halifesi Mutezit’in sarayına gökbilimci olarak atanır. Özellikle de Arapça ve Yunanca dillerini bilmesi, onun Bağdat’taki bilim çevreleri tarafından oldukça tanınır bir figür olmasını sağlamıştır. O zamanlarda Yunanca metinleri Arapça’ya tercüme etmek üzere yetenekli bilim insanlarını görevlendirme işi çok yaygındı. Sabit bin Kurra da büyük matematik becerisinin yanı sıra dil alanındaki uzmanlığı sayesinde birçok önemli Yunanca çalışmayı tercüme etmiş ya da üzerlerinde düzeltme yaparak yeniden yayınlamıştır. Örneğin Öklid’in Elementler eseri, Sabit bin Kurra tarafından düzenlenerek tekrar basılmıştı. Ve bundan sonra bu eser üzerine yapılan bütün Arap tercümeler de Sabit bin Kurra’nın hazırlayıp yayına sunduğu bu baskı üzerinden gerçekleşmiştir.

Sabit bin Kurra’nın Matematiğe Katkıları

Sabit bin Kurra matematik alanında Öklid, Arşimet, Apollonius gibi birçok antik Yunan matematikçinin çalışmalarını tercüme etti ya da yeniden düzenledi. Ayrıca Batlamyus‘un Almagest eseri üzerine de bir yorum yazmıştı.

Maqāla fī Istikhrāj al-A’dād al-Mutahābba (Dost Sayıların Belirlenmesi Üzerine) isimli bir kitap yazan Sabit bin Kurra, burada “Dost Sayılar” olarak bilinen sayıların varlığından bahseder. Herhangi iki sayı, birbirlerinin pozitif bölenlerinin toplamına eşit oluyorsa o sayılar dost sayılardır. Örneğin 220 ve 284 sayısını ele alalım. 220’nin bölenleri  1, 2, 4, 5, 10, 11, 20, 22, 44, 55 ve 110’dur. Bu sayıları toplarsak 284 sayısını elde ederiz. 284 sayısının ise pozitif bölenleri 1, 2, 4, 71 ve 142’dir. Bu sayıların toplamı ise 220 eder. O zaman 220 ve 284 dost sayılardır. Bağdaşık Sayılar olarak da adlandırılan dost sayıların ilk çiftini, Milattan önce 6.yüzyılda yaşamış olan ünlü matematikçi ve filozof Pisagor keşfetmiştir. Kitāb fī Ta’līf al-Nisab isimli kitabında ise bileşik oranlar teorisini ele alan Sabit bin Kurra, yaptığı bu çalışmayla reel sayılar kavramına ve diferansiyel denklemlerin keşfine giden yolu döşemiştir diyebiliriz.

Sabit bin Kurra’nın matematiksel zekasını gösterdiği bir diğer alan ise Öklid’in beşinci postulatını kanıtlamak üzerinedir. Bu problemi ise iki yazısında inceler: Maqāla fī Burhān al-Musādara al-Mašhūra min Uqlīdis (Öklid’in Meşhur Postulatının Kanıtı) ve Maqāla fī anna al–khattayn Idhā Ukhrijā ‘alā Zāwiyatayn Aqal min Qā’imatayn Iltaqayā (İki Dik Açıdan Daha Az Açıyla Çizilen İki Doğru Parçasının Kesişmesi). Problemi iki biçimde ele alan Sabit bin Kurra ilkinde, iki doğru parçasını kesen üçüncü doğru parçası modeliyle ilgili birtakım belirsiz ifadelerde bulunur. İkinci olarak ele alışında ise Öklid’in geometrideki hareket kullanımını yasaklayan yaklaşımını eleştirerek “hareket” kavramı üzerinde durur. Sabit bin Kurra’nın bu sonuçları daha sonraları İbn-ül Heysem, Ömer Hayyam ve Nasirüddin Tusi gibi bilim insanları tarafından geliştirilecek ve nihayetinde Öklid-dışı geometrinin keşfini mümkün kılacaktır.

Sabit bin Kurra eserleri
Görsel: Sabit bin Kurra’nın, Apollonius’un Konik adlı eserine yaptığı Arapça tercümenin bir sayfası görülüyor.

Sabit bin Kurra, Kitāb fī Misāhat Qat’ al-Makhrūt alladhī Yusammā al-Mukāfi’ isimli kitabında bir parabol kesitinin alanını hesaplar. Matematik tarihçileri ise Arşimet‘in kullandığı tüketme yönteminden farklı olan bu hesabın integral yöntemine eşit olduğunu söylüyor. Aynı zamanda M.Ö 4.yüzyılda yaşamış ünlü Yunan matematikçisi Eudoxus’un da Arşimet’e benzer bir tüketme yöntemi kullanmış olduğunu söyleyelim. Sabit bin Kurra’nın matematiğe yaptığı katkılardan bir diğeri ise Harezmi‘nin bulduğu cebir yöntemini geometriye uygulamış olmasıydı.

Sabit bin Kurra ve Astronomi

Sabit bin Kurra’nın astronomi alanında belki de en çok tanınmasını sağlayan çalışması, ekinoksların presesyonu fenomeniyle ilgili trepidasyon teorisini ortaya atmasıdır. Trepidasyon teorisini açıklamadan önce ekinoksların presesyonunun kısaca ne olduğunu açıklamakta fayda var. Milattan önce 3.yüzyılda ilk defa Antik Yunan astronomu Hipparkos tarafından keşfedildiği bilinen bu olgu, Dünya’nın uzaya bakan eksen yönünün periyodik olarak değişimi anlamına gelir. Diğer bir ifadeyle tıpkı bir topacın dönerken durmasına yakın bir anda sağa sola yalpalaması gibi Dünya’da uzayda yalpalar. Fakat bu yalpalamanın bir tam tur gerçekleşmesi için yaklaşık 25.700 yıl geçmesi gerekir.

Hipparkos bu fenomeni, kendinden önce yaşamış gözlemcilerin yıldız kayıtlarına bakarak fark etmişti. Çünkü bu gözlemcilerin, yıldızların gökyüzünde hangi konumda olduğunu belirttikleri gözlem kayıtları, Hipparkos’un yaşadığı zamandaki yıldızların konumundan farklılık gösteriyordu. Hipparkos bu farklılığa bakarak yıldızların konumunun 150 yılda yaklaşık 2 derece değiştiğini hesaplamıştı. Ekinoksların presesyonu olarak da adlandırılan bu hareket, 70 yılda bir dereceye tekabül ediyordu.

Ancak Sabit bin Kurra, bu hareketin daimi olmadığını yani bir süre sonra tersine gerçekleştiğini iddia ediyordu. Buna göre presesyonun 7000 yıllık bir ters döngüsü vardı. Her 7000 yılda ekinoksların presesyonu, tersine doğru bir hareket sergiliyordu ve başladığı yere geliyordu. Bir diğer ifadeyle yıldızların konumu 7000 yılda yaklaşık 10 derece kaydıktan sonra tekrar başladığı yöne doğru geri harekete başlıyordu. 7000 yıl sonra ise eski konumuna geri geliyordu.

Sabit bin Kurra, De motu octave spere isimli kitabında bu hareketi modelde matematiksel olarak açıklayabilmek adına, Batlamyus’un 8 küreli sistemine(Güneş, Ay, Dünya ve beş gezegenin her birine bir küre) ek olarak yıldızlara atfettiği 9. bir küre eklemişti. Bu kürenin de trepidasyon “olgusunu” açıklamasını hedefliyordu.

Nicolaus Copernicus ise 1543 yılında yayımladığı De revolutionibus Orbium Coelestium adlı eserinde Sabit bin Kurra’nın trepidasyon teorisinden bahseder. Ancak Copernicus’un trepidasyona ilişkin teorisi, ekinoksların presesyonu ile Dünya’nın eksen eğikliğinin değişmesi fenomenlerinin etkilerinin birleşmesi sonucu meydana geldiği şeklindedir.

Sabit bin Kurra başka alanlarda da çalışmalarda bulunmuş; Ay’ın evreleri, güneş saati, yılın uzunluğunu belirleme gibi konular üzerinde eserler yazmıştı. Örneğin Sabit bin Kurra bir yılın uzunluğunu 365 gün, 6 saat, 9 dakika ve 12 saniye olarak hesaplamıştı. Bunun dışında Aristoteles‘in evren modeli ile ilgili yazılar da kaleme alan Kurra, bu modelin temel dayanak noktalarının bazılarını eleştirmiştir.

Sonuç olarak Sabit bin Kurra astronomi, matematik ve diğer alanlar üzerinde toplam 150’ye yakın eser yazmayı başarabilmiştir. Ancak bu çalışmaların çoğu ne yazık ki günümüze kadar ulaşamamıştır. Bilim Tarihçisi R.Morelon ise Sabit bin Kurra’dan ve çalışmalarının öneminden şöyle bahsediyor:

9.yüzyıl Bağdatı’nda gerçekleşen bilimsel aktiviteler bağlamında yazılan bu kadar çok eseri göz önünde bulundurduğumuzda, Sabit bin Kurra’nın astronominin bir bilim haline gelmesinde oynadığı rol çok büyüktür.

Kaynaklar:

1- Thabit Ibn Qurra, Al-S?abi? Al-H?arrani .”Complete Dictionary of Scientific Biography. Encyclopedia.com. <https://www.encyclopedia.com>.(Erişim:30.05.2021)

2- Palmeri J. (2007). “Thābit ibn Qurra”. Springer. https://islamsci.mcgill.ca/RASI/BEA/Thabit_ibn_Qurra_BEA.htm (Erişim:30.05.2021)

3- Muslim Heritage, “Thabit ibn Qurra”. https://muslimheritage.com/thabit-ibn-qurra/ (Erişim: 29.05.2021)

4- Wikipedia, “Thābit ibn Qurra”. https://en.wikipedia.org/wiki/Th%C4%81bit_ibn_Qurra (Erişim: 30.05.2021)

5- Famous Scientists, “Thabit ibn Qurra”. https://www.famousscientists.org/thabit-ibn-qurra/ (Erişim: 29.05.2021)

6- J.J O’Connor, E.F Robertson (1999). “Al-Sabi Thabit ibn Qurra al-Harrani”. Mactutor History Of Mathematics. https://mathshistory.st-andrews.ac.uk/Biographies/Thabit/#reference-20 (Erişim: 30.05.2021)

7- Wikipedia, “Trepidiation”. https://en.wikipedia.org/wiki/Trepidation (Erişim: 30.05.2021)

8- Dönmez, A. (2010). “Sabit bin Kurra’nın İkinci Derece Denklemlerinin Geometrik Çözümleri“. Anadolu Bil Meslek Yüksekokulu Dergisi. Cilt(18). 12-23. (Erişim: 30.05.2021)

Leave a Reply