Fergani Kimdir? Tarihteki İlk Türk Astronom

Fergani, ilk İslam dönemi bilim insanlarından olup, 9.yüzyılda yaşamış dönemin en ünlü astronomlarından birisidir. Tam olarak doğum tarihi bilinmemekle birlikte, 798-861 yılları arasında yaşadığı kabul edilir. Tam ismi Abu al-Abbas Ahmad ibn Muhammad ibn Kathir al-Fargani olup, isminin son kısmı, kendisinin günümüz Özbekistan sınırları içinde bulunan Fergana Vadisi’nde doğduğunu göstermektedir.

Fergani, yaşadığı dönem itibariyle astronomi alanında kapsamlı çalışmalar gerçekleştirmiş ilk bilim insanlarından birisidir. Hatta çalışmaları o kadar etkili olmuştur ki 16.yüzyılda Avrupa’da gerçekleşen Bilimsel Devrim’e kadar olan dönemde, yazdığı eserler Latince’ye çevrilmiş ve astronomi alanında yardımcı kaynak olarak kullanılmıştı.

Fergani’nin Yaşadığı Dönemde Bilimsel Aktiviteler

Fergana bölgesinde eğitim gören Fergani, dönemin bilimsel ve kültürel merkezi olarak kabul edilen Bağdat’a gitmişti. Abbasi Halifeliği’nin başkenti konumundaki Bağdat, 9.yüzyılda başlayıp sonraki birkaç yüz boyunca devam edecek olan bilim ve entelektüel çalışmaların zirveye ulaştığı bir şehirdi.

Dönemin halifesi El-Memun, Beyt-ül Hikme’yi kurdurmasıyla bu yer, dünyanın çeşitli yerlerinden gelen bilim insanlarının çalışmalarına ev sahipliği yapmış; yüzyıllar boyunca sürecek olan bilimsel faaliyetlerin icra edileceği yegane bilim merkezi olmuştu.

Beyt-ül Hikme bu yönü itibariyle Doğu’nun Bilimler Akademisi’ydi diyebiliriz. Fergani ile aynı dönemde yaşamış ünlü matematikçi ve astronom Harezmi, çeşitli bilim alanlarında yaptığı çalışmalarla adından söz ettiren Kindi ve Razi gibi alimlerin hepsi de Beyt-ül Hikme’de faaliyetlerde bulunmuştur.

Beyt-ül Hikme’de özellikle astronomik araştırmalar oldukça yoğun bir biçimde yapılıyordu. Aynı zamanda dönemin en iyi astronomik aletleriyle donanmış iki gözlemevinin Bağdat’ta kurulmasına karar verildi: Şemmasiye ve Kasiyun Rasathaneleri.

Beyt-ül Hikme’de araştırmalar yapıp aynı zamanda bu gözlemevlerinde de çalışmalar gerçekleştiren çok fazla astronom ve matematikçi vardı. Her ne kadar adı geçen rasathanelerde çalışmalara katılıp katılmadığına ilişkin bir tarihsel kayıt olmasa da Fergani de Beyt-ül Hikme’de araştırmalar gerçekleştiren astronom ve matematikçiler arasındaydı.

İslamda rasathaneler
Görsel: Dönemin gözlemevlerinde Müslümanların çalışmalarını yansıtan bir tasvir.

Fergani’nin Astronomiye Katkısı: Astronominin Özeti Adlı Eseri

Kitāb fī Jawāmiʿ ʿIlm al-Nujūm isimli, “Yıldız Biliminin Bir Özeti” ya da “Astronominin Elementleri” olarak çevrilen eser, Fergani’nin en bilinen ve etkili çalışmasıdır. Yaklaşık 833 yılında yazıldığı sanılan Astronominin Elementleri, muhteva bakımından yıldızlara ilişkin bir anlayışı da kapsayan göksel hareketleri ele alıp toplamda 30 bölümden oluşmaktadır.

Fergani’nin eseri, önceki Müslüman bilim insanlarının çalışmalarını ve buldukları sonuçları kapsamakla birlikte Batlamyus‘un ünlü Almagest çalışmasının da bir özeti niteliğindedir. Fergani bu eserinde Batlamyus’un geliştirdiği astronomi modeli olan Dünya Merkezli Evren Modeli‘nin matematiksel çözümlerine yer vermemiş; daha ziyade kolay anlaşılabilir bir yoldan teorinin temel ilkelerini aktarmaya odaklanmıştır.

Astronominin Özeti eseri her ne kadar Almagest’in bir özeti olarak kabul edilse de Fergani, kitabının bazı bölümlerinde Batlamyus’tan farklı konuları ele almış ve aynı konular üzerinde de farklı değerlere ulaşmıştı. Örneğin Fergani 1.bölümde Arap, Roma, Pers ve Mısır takvimlerini ele alır ve aralarındaki farklılıkları inceler.

Almagest ise bu bilgilerden yoksundur. 5.bölümde Fergani, ekliptiğin eğimini 23°33′ olarak bulurken Batlamyus, eserinde bu değerin 23°51′ olduğunu belirtiyordu. Fergani’den sonra yaşamış ünlü İslam bilgini Biruni’nin de ekliptiğin eğimini 23°34′ olarak ölçtüğünü söyleyelim.

Antik Yunanlar, çağlar öncesinden Dünya’nın yuvarlak olduğunu biliyordu ve onu 360 boylam derecesine bölmüştü. Ancak bir meridyen derecesinin uzunluğunun ne kadar olduğuna yönelik çeşitli kaynaklar farklı bilgiler veriyordu. Günümüzde bir meridyen derecesinin ekvatordan ölçüldüğü takdirde yaklaşık 111 kilometreye karşılık geldiğini biliyoruz.

İşin ilginç yanı bu değeri asırlar öncesinden neredeyse aynı doğrulukla ölçmüş biri vardı. M.Ö 3.yüzyılda Yunan astronom ve coğrafyacı Eratosthenes, ekvator üzerinde bir meridyen derecesinin uzunluğunu yaklaşık 110 kilometre olarak bulmuştu.

Ancak Batlamyus, bu değerin yaklaşık 93 kilometre olduğunu belirtiyordu. Fergani ise Batlamyus’un yanlış ölçüm yaptığını, bir meridyen derecesinin 111 kilometre olarak ölçülmesi gerektiğini söylemiştir. Buradan da görebiliriz ki Fergani’nin bulduğu değer Batlamyus’a göre daha doğruydu.

Ayrıca Fergani, yaşadığı dönemde yapılan en yeni gözlemlere ve hesaplara dayanarak Batlamyus’un yaptığı bazı hataları düzeltmeye çalışmıştır. Örneğin Güneş’in gökyüzünde yıl boyunca izlediği yol olan ekliptiğin(tutulum düzlemi) sabit olduğunu kabul etmemiştir. Bunun yanı sıra Güneş’in Dünya’ya en uzak konumunun sabit yıldızlara kıyasla hareket ettiğini de söylemiştir.

Daha açık bir ifadeyle söylemek gerekirse o dönemde Güneş ve diğer gezegenlerin Dünya etrafında döndüğüne inanıldığı için Fergani, Güneş’in Dünya’ya en uzak noktasının değiştiğini söylüyordu. Halbuki gerçekte olan şey Dünya’nın Güneş’e en uzak konumunun değiştiğidir. Fakat buradaki önemli husus, bu değişimin ölçülebilmesindeki zorluktur. Fergani’nin henüz teleskop gibi aletlerin icat edilmediği bir dönemde bu kadar hassas gözlemler yapabilmiş olması şaşırtıcıdır.

Fergani
Görsel: Fergani’nin doğduğu ülke Özbekistan’da bulunan bir heykeli.

Fergani’nin Eserinin Doğu ve Batı Dünyasına Etkileri

Fergani’nin Astronominin Özeti kitabı, hem Doğu’da hem de Batı dünyasında astronomi üzerine yazılmış en popüler kitaplardan birisiydi. Öyle ki 15.yüzyıla kadar üniversitelerde astronomi alanında ders kitabı olarak bile okutulmuştu. Batlamyus’un Almagest eserini özetleyip basitleştirerek Fergani, astronomiyle uğraşan Müslümanlar üzerinde de büyük bir etkiye sahip olmuştur. Sonraki dönemde yaşamış Battani gibi astronomlar, çalışmalarını yaparken Fergani’nin yazdığı eserinden faydalandığı bilinmektedir.

Bu kitap Batı astronomisi üzerinde de büyük bir etki bırakmıştı. Örneğin İngiliz fizikçi ve astronom William The Englishman, Fergani’nin bulduğu değere bakarak Dünya’dan gezegenlerin mesafesini vermişti. Bir diğer İngiliz bilim insanı Roger Bacon ise Opus Majus eserinde gezegenlerin çapını ve mesafelerini belirlerken Fergani’nin çalışmalarından yararlanmıştı. Gezegen ve diğer gök cisimlerine ilişkin bu değerler, 16.yüzyılda Güneş Merkezli Evren Modeli‘ni ortaya atan Nicolaus Copernicus‘un çalışmalarına kadar Avrupalı astronomlar tarafından kullanılmaya devam edecekti.
Fergani’nin Batı dünyasına etkisi bunlarla sınırlı kalmamıştır. Örneğin ünlü İtalyan şair Dante bile İlahi Komedya eserinde hakim olan kozmolojik görüşünde, Astronominin Özeti kitabından esinlendiği çok açıktır.

15.yüzyılda ise ünlü kaşif Christopher Columbus, Amerika’ya olan gemi yolculuğuna, Fergani’nin Dünya’nın çevresine yönelik bulduğu değeri esas alarak çıkmıştı. Ancak Columbus, Fergani’nin Dünya’nın çevresi için bulduğu 7091 Arap milini 4856 Roma mili olarak çevirmişti. Ancak bu hata, Columbus’un Dünya’nın çevresini olduğundan küçük kabul etmesine yol açmıştır.

Kendi anlatımına göre Columbus, Fergani’nin bulduğu değeri kullanarak, doğuya ulaşmak için Kanarya Adaları’ndan sadece yaklaşık 2.500 mil batıya yelken açması gerektiğini sanıyordu. Bu şekilde elinde olan harita bilgisi ile Fergani’nin hesaplarının birbiriyle uyumlu olduğunu iddia ediyordu. Bunun sonucu olarak Asya’ya bir kestirme yoldan gittiğine inanırken gerçekte Kuzey Amerika’ya doğru yol alacaktı.

Ayrıca Fergani, Yıldız Bilimi ve Göksel Hareketler Üzerine Kitap ya da kısaca Astronominin Özeti isimli eserinin astronomi alanında eğitim gören öğrenciler için bir ders kitabı olmasını istemiştir. Bunun sonucu olarak da astronomi bilimini daha açık ve anlaşılabilir kılmak üzere elinden geleni yapmıştı. Örneğin kendinden öncekilerin çalışmalarının doğruluğunu birden fazla defa kontrol etmiş ve o güne kadar gelen astronomik verilerin birçoğunu düzeltmiştir. Böylece de bahsedilmesi gereken bütün önemli konulara, yazdığı eserinde yer vermiştir.

Fergani’nin İcadı Olan Makine: Mikyas ül-Cedid ( Nilometre )

Fergani’nin yaptığı çalışmalar mühendislik alanına da uzanmaktadır. Aynı zamanda mühendislik alanında yaptığı çalışmalar sayesinde hayatı hakkında bazı bilgilere de sahip bulunmaktayız. Fergani bu alanda yaptığı çalışmaların sonucu olarak Mikyas ül-Cedid ya da Nilometre olarak bilinen bir alet icat etmiştir. Mikyas ül-Cedid, Nil Nehri’ndeki su seviyesini ölçmek üzere tasarlanmıştı.

Nil Nehri’nin su seviyesi ise Mısır halkı için hayati bir önem arz ediyordu. Çünkü mevsimlik yağışlar sonucu meydana gelen su taşkınları, özellikle kıtlık zamanlarında bataklık oluşumuna sebep oluyor ve ekilen mahsullere ciddi zararlar veriyordu. Hatta Antik Yunan tarihçisi Herodot’a göre, bazen Nil nehri sadece bütün deltaya değil aynı zamanda civardaki bölgelere kadar taşıyordu. Böylece nehrin bir kıyısından diğerine geçmek bazen günlerce sürebiliyordu. İşte bu noktada Fergani’nin tasarladığı bu makine, taşkınların önceden tahmin edilmesinde kilit rol oynamıştır.

Nilometre
Görsel: Mısır’da bulunan nilometreye (mikyas ül-cedid) bir örnek.

Fergani ayrıca astronomik aletler hakkında birkaç inceleme yazısı da ele almıştı. Bunların arasında en ünlüsü, usturlap üzerine yazdığı eseri olup, aletin kullanımını ve teorik olarak yapımını detaylı olarak açıklar. Usturlap, yıldızların konumlarını ve aralarındaki mesafeleri ölçmeye yarayan bir alettir. Fergani’nin yazdığı bu eser, farklı isimlerle karşımıza çıkmaktadır: Fīşan‘at al-asturlāb, al-Kāmil fi ’l-asturlāb, Kitīb ‘Amal al-asṭurlīb gibi.

Fergani’nin usturlap üzerine yazdığı bu inceleme, aletin yapılmasına yönelik matematiksel bir temel sağlamasının yanı sıra farklı boylam derecelerinde kullanılabilen usturlapların tasarlanmasına da imkan veren onlarca detayı vermektedir. Gerçi bu eser usturlabın gerçekten yapımına yönelik özel yöntemleri vermekten yoksundur çünkü Fergani’nin amacı bir usturlap yapmak için talimatlar vermek değil, daha ziyade usturlabın işlevselliğine yönelik matematiksel ifadelere yer vermekti.

FERGANİ AYNI ZAMANDA BİR MÜHENDİSTİ

Dönemin halifesi el-Mutevekkil, el-Caferi isimli bir kanalın kazılması işini yürütmek üzere Ahmed ve Muhammed isimli iki mühendis kardeşi görevlendirmişti. Yapılacak olan kanal, el-Caferriye isimli, Dicle Nehri’nin kenarına kurulan şehrin içinden geçecekti. Kanalın yapımıyla görevlendirilen iki mühendis, muhtemelen kıskançlıklarından dolayı bu işi alanında iyi bir mühendis olan Sind Bin Ali yerine Fergani’ye teslim etmişlerdi.

Fergani’nin ise kanalın yapımı sırasında bir hesap hatası yaparak, kanalın başının geri kalanından daha derin olmasına yol açan bir kazım hatasına neden olduğu söylenir. Böylece Dicle Nehri’nin debisinin çok olduğu dönemler hariç kanaldan yeteri kadar su geçemeyecekti.

Bu hata ise halifeyi oldukça kızdırmış ve işin başındaki asıl iki mühendis kardeşi cezalandırmaya karar vermişti. Ancak kıskançlık nedeniyle işi vermedikleri Sind Bin Ali, sırf Fergani’yi bu durumdan kurtarmak adına hesaplamaların doğru olduğunu halifeye söyleyerek iki kardeşi de cezalandırmadan kurtarmıştır.

Fergani’nin yaptığı bu hatayı neden yaptığına yönelik verilen açıklama, onun uygulamalı bir mühendisten ziyade teorik bir mühendis olduğu şeklindedir. Ancak El-Yakubi ise Fergani’nin başarısızlığına yönelik daha ılımlı bir açıklama sunuyor. Kanalın yapımı için seçilen yer, ona göre taşlı bir zemindi ve kazması da bir hayli zordu.

FERGANİNİN DİĞER ESERLERİ VE BİLİM DÜNYASINA KATKILARI

Fergani, birden fazla eser kaleme almıştır. Bunlardan en ünlüsü yukarıda bahsedilen Astronominin Özeti ya da Yıldız Bilimi ve Göksel Hareketler Üzerine isimli kitabıdır. Diğerleri ise Yıldız Biliminin Bir Özeti, Göksel Kürelerin Yapısı Üzerine Kitap ve diğer eserleridir. Bu eserlerin önemli bir özelliği de astronomi üzerine Arapça yazılmış ilk çalışmalar olmasıdır.

Fergani’nin astronomi ile alakalı yaptığı çalışmalar, coğrafya alanında yaptığı çalışmalarla doğrudan alakalıydı. Yıldızların Kodu isimli çalışmasının son bölümlerinde Fergani, o dönemde iyi bilinen coğrafi bölgeleri belirten bir tablo hazırlamıştı.

Doğudan batıya olmak üzere bu bölgeleri yedi iklim bölgesine bölmüş ve tam koordinatlarını vermişti. Ayrıca Fergani’nin, Coğrafya’ya Giriş, Dünya’nın Ünlü Şehirleri ve Ülkelerinin İsimleri ve İklim Bölgeleri isimli eserlerin de yazarı olduğunu belirtelim. Fergani’nin coğrafyayla ilgili yukarıda adı geçen eserleri, coğrafya alanının uzmanları arasında hala daha popülerliğini korumaktadır.

Fergani, gerçekten yaptığı çalışmalarla bilim insanlarının astronomi alanındaki görüşlerini ve çalışmalarını doğrudan etkilemişti. Ünü dünyada o kadar yayılmıştır ki 1998 yılında UNESCO’nun bünyesinde bu yetenekli bilim insanının 1200.doğum günü bütün dünyada kutlanmıştır.

Kaynaklar:

1- Unat,Yavuz. “Alfrangus and The Elements of Astronomy,” Foundation For Science Technology and Civilization 01/2007

2- Russia-Islamic World, “How to get to America by the stars? Al-Farghani who was developing Astronomy in the Middle Ages

3- Encyclopedia, “Al-Farghānī, Abu’l-‘Abbās Aḥmad Ibn Muḥammad Ibn Kathīr

5-Kahya,Esin. “Some Samples Of Scientific Activities In The First Half Of Ninth Century,” Erdem İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 167-172, 2020 (Sayı 79)

4- Wikipedia, “Al-Farghani

Leave a Reply